शब्दांचे असे आठ प्रकार आहेत त्यांनाच शब्दांच्या आठ जाती असे म्हणतात. बदल होणे याला व्याकरणात विकार असे म्हणतात.

शब्दांच्या आठ जातींपैकी नाम, सर्वनाम, विशेषण व क्रियापद ही चार विकारी आहेत म्हणजेच त्यांच्यात लिंग, वचन, विभक्ती यामुळे बदल होतो.

 

क्रियाविशेषण, शब्दयोगी, उभयान्वयी व केवलप्रयोगी ही चार अविकारी आहेत म्हणजेच त्यांच्यात लिंग, वचन, विभक्ती यामुळे बदल होत नाही.

 

विकारी व अविकारी यांना अनुक्रमे सव्यय व अव्यय असे म्हणतात.                  

 

१.) नाम – वाक्यात येणा-या शब्दांपैकी जे शब्द प्रत्यक्षात असलेल्या किंवा काल्पनिक वस्तूंची किंवा त्यांच्या गुणांची नावे असतात, त्यांना नाम असे म्हणतात.

 उदाहरणार्थ – फूल, हरी, गोडी इत्यादी

·         व्यक्ती वाचक संज्ञा :सीताराम,गोपाल.

·         जातीवाचक संज्ञा :गाव,नदी.

·         भाववाचक संज्ञा :लहानपण,धैर्य.

·         समूह वाचक संज्ञा :भीड,संघ .

·         द्रव्य वाचक संज्ञा :पाणी,सोना

२.) सर्वनाम – जे शब्द कोणत्याही प्रकारच्या नामांच्या ऐवजी येतात त्यांना सर्वनाम असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ – मी, तू, हा, जो, कोण इत्यादी

• पुरुषवाचक सर्वनाम : मी,तु.
• निश्चय वाचक सर्वनाम : हे ,ते,त्या,
• अनिश्चय वाचक सर्वनाम : कोणी,काही.
• संबंध वाचक सर्वनाम : जो,जी ,जे .
• प्रश्न वाचक सर्वनामे :का? काय? कोठे? कोण? कोणाला? कोणाचा? कोणता ? केंव्हा ?

 

३.) विशेषण- जे शब्द नामाबद्दल अधिक माहिती सांगतात व त्यांचे क्षेत्र मर्यादित करतात त्यांना विशेषण असे म्हणतात

उदाहरणार्थ- कडू, गोड, दहा, त्याचा इत्यादी.

§  गुण वाचक विशेषण :लहान ,मोठा,सुंदर ,हुशार .

§  संख्या वाचक विशेषण : एक,दोन.तीन.

§  परिणामवाचक विशेषण :चांगला परिणाम ,वाईट परिणाम .

§  संकेत वाचक विशेषण :हे ,ते .

 

४.) क्रियापद- जे शब्द क्रिया दाखवून वाक्याचा अर्थ पूर्ण करतात त्यांना क्रियापद असे म्हणतात. 

उदाहरणार्थ – बसतो, जाईल, आहे इत्यादी

1.       सकर्मक क्रियापद :पाहणे ,खेळणे .

2.       अकर्मक क्रियापद : हसणे ,रडणे.धावणे,

3.     संयुक्त क्रियापद :आहे, होता, असेल .

 

५.) क्रियाविशेषण

जे शब्द क्रियापदाबद्दल अधिक माहिती सांगतात त्यांना क्रियाविशेषण असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ – आज, काल, तिथे फार इत्यादी

1.       स्थान वाचक क्रियाविशेषण : जेव्हा,तेव्हा .

2.       कालवाचक क्रियाविशेषण :आज,काल .

3.       परिणामवाचक क्रियाविशेषण :जास्त,सर्व.

4.     रितीवाचक क्रियाविशेषण : अचानक,हळूहळू ,जोरात( अनुकरण )

 

६.) शब्दयोगी अव्यय – जे शब्द नामांना किंवा सर्वनामांना जोडून येतात व वाक्यातील शब्दांचा संबंध दाखवतात त्यांना शब्दयोगी अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ – झाडाखाली, तिच्याकरिता त्यासाठी इत्यादि .

 

७.) उभयान्वयी अव्यय – जे शब्द दोन शब्द किंवा दोन वाक्ये जोडतात त्यांना उभयान्वयी अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ – व आणि, परंतु, म्हणून इत्यादी

(१) समूच्ययबोधक उभयान्वयी अव्यय आणि, व, अन्, शिवाय इ. अव्ययांनी दोन वाक्यांना समुच्यय करून पहिल्या विधानात आणखी भर घालतात. उदा.- सीता व गीता शाळेत गेली.

 

( २) विकल्पबोधक उभयान्वये – किंवा अथवा वा की ई अव्यये दोन्ही पैकी आकाची निवड दर्शवतात 

उदाहरणार्थ – तुला द्यान  हवे की धन हवे  

 

(३) न्यूनत्वबोधक अव्यय – पण, परंतु, परी, बाकी, की न्यूनत्व म्हणजे कमीपणा दर्शवितात.

उदा.- आईला थोड बरे नाही बाकी सर्व ठीक आहे.

 

(४) परिणामबोधक उदा म्हणून, सबब, यास्तव पहिल्या वाक्यातील घटनेचा परिणाम दुसऱ्या वाक्यात दर्शवितो 

उदा.- गणेशने उत्तम भाषण केले म्हणून त्याला बक्षीस मिळाले.

 

८.) केवलप्रयोगी अव्यय – जे शब्द आपल्या मनातील वृत्ती किंवा भावना व्यक्त करतात त्यांना केवलप्रयोगी अव्यय असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ –  शाब्बास, अबब, अरेरे इत्यादी

केवलप्रयोग अव्ययांचे वर्गीकरण त्यांच्या स्वरूपावरून न ठरवता ती

अव्यये कोणती भावना व्यक्त करतात त्यावरून ठरते.

 

उदा: अ) बापरे! तीन वाजले! (आश्चर्य)

      आ) अरेरे! ही गोष्ट फार वाईट झाली. (दुःख)

 

केवलप्रयोगी अव्ययाचे पुढील उपप्रकार पडतात.

 

१. हर्षदर्शक केवलप्रयोगी अव्यये –

  वा, वावा, आहा, ओहो, आ-हा, अहाहा.

  उदा. अहाहा! किती सुंदर दृश्य आहे.

 

२. शोकदर्शक केवलप्रयोगी अव्यये :-

  ऊं, अँ, अरेरे, अयाई, अगाई, हायहाय, हाय.

  उदा. अरेरे! खूप वाईट झाले.

 

३. आश्चर्यकारक केवलप्रयोगी अव्यये :-

  ऑ, ओहो, अबब, बापरे, अहाहा, चक्चक्, अरेच्या.

  उदा. अबब! केवढी मोठी ईमारत,

 

४. प्रशंसादर्शक केवलप्रयोगी अव्यये :-

  शाबास, भले, वाहवा, यंव, छान, ठीक, फक्कड, खाशी.

  उदा. शाब्बास! तूला दिलेले काम तू पूर्ण केलेस.

 

५. संमतिदर्शक केवलप्रयोगी अव्यये :-

  हां, जी, जीहां, ठीक, बराय, हाँ, अच्छा.

  उदा. अछा! जा मग

 

६. विरोधीदर्शक केवलप्रयोगी अव्यये :-

  छे, छट, हॅट, ऊ, उंहू, च, अंहं, छे छे.

  उदा. छे छे! असे करू नकोस.

 

७. तिरस्कारदर्शक केवलप्रयोगी अव्यये :-

   धिक्, थु, शीs, इश्श, हुडुत, हुड, फुस्, हत्, छत, छी.

   उदा. छी! ते मला नको.

 

८. संबोधनदर्शक केवलप्रयोगी अव्यये :-

  अगे, अरे, अहो, ए, अगा, अगो, बा, रे.. उदा. अहो! एकलत का ?

 

९. मौनदर्शक केवलप्रयोगी अव्यये :-

    चुप, चिंप, गप, गुपचित. 

    उदा – चुप! जास्त बोलू नको .